Η γλώσσα των ονείρων

"Τα όρια της γλώσσας μου είναι τα όρια του κόσμου μου"

(Λ. Βιτγκενστάιν)

Αυτή τη φιλοσοφική ρήση, ο Μπαμπινιώτης στη διαδικτυακή του σελίδα, την ερμηνεύει ρηχά και πτωχά, μόνο ως εξής: 

[[[ Μιλώντας για τον Wittgenstein, θέλω να επισημάνω ότι έχει μείνει στη γλωσσολογία για το περίφημο –έτσι το έχω αποδώσει εγώ στα Ελληνικά– «η γλώσσα μου είναι ο κόσμος μου» (στην πραγματικότητα η κατά λέξη μετάφραση είναι : «Τα όρια τής γλώσσας μου ορίζουν τα όρια τού κόσμου μου»). 
Είπε, δηλαδή, ευθαρσώς ως φιλόσοφος ότι ο κόσμος μου είναι τόσος και τέτοιος όσο μπορώ να τον εκφράσω γλωσσικά. Ό,τι άλλο έχω μέσα μου και δεν μπορώ να το εκφράσω, αντικειμενικά δεν μπορεί να υπάρξει και γι’ αυτό είναι καλύτερα να σιωπώ.
Γλωσσολογική προέκταση αυτής τής ρήσης είναι ότι τα πάντα περνούν μέσα από τη γλωσσική επεξεργασία, μέσα από τον γλωσσικό κόσμο τού καθενός. Ένα τρίτο που είπε ο Wittgenstein έχει σχέση με τη σημασία. Ένα από τα πιο δύσκολα πράγματα στη γλωσσολογία είναι να ορίσει κανείς τη σημασία μιας λέξης. Η θέση τού Wittgenstein είναι ότι σημασία είναι η χρήση που έχει μια λέξη. Το σύνολο των χρήσεων είναι η σημασία. Πρακτικώς, πήγε στο επικοινωνιακό κομμάτι τής εφαρμογής. Κι από την άλλη μεριά, είναι αυτός που είπε ότι αυτά που λέμε με τη γλώσσα πρέπει να επαληθεύονται ή να διαψεύδονται, γιατί η γλώσσα είναι λογική και υπόκειται σε συνθήκες αληθείας κ.λπ.
Αυτά για να θυμόμαστε και τη σχέση τής φιλοσοφίας με τη γλώσσα.

(Από το βιβλίο των Δ. Νανόπουλου – Γ. Μπαμπινιώτη «Από την κοσμογονία στη γλωσσογονία. Μια συν-ζήτηση» [Αθήνα 2010, εκδ. Καστανιώτη], σελ. 81-82) ]]]

Τα όρια της γλώσσας μου είναι τα όρια της κατανόησής μου. 

Ό,τι κατα-νοώ είναι ο τρόπος με τον οποίο βέπω τον κόσμο, γίνεται ο κόσμος μου.

Ό,τι δεν μπορώ να κατανοήσω και να εκφράσω, δε σημαίνει και πώς δεν υπάρχει!

Από πού βγαίνει, 'ευθαρσώς', τέτοιο συμπέρασμα από αυτό που είπε ο Βιτγκενστάιν; 

 Και το άλλο από αυτήν την αμίμητη φράση του κου Μπαμπ.: "Ό,τι άλλο έχω μέσα μου και δεν μπορώ να το εκφράσω, αντικειμενικά δεν μπορεί να υπάρξει και γι’ αυτό είναι καλύτερα να σιωπώ."
 
Ε, όχι δεν είναι καλύτερα να σιωπά κάποιος, ούτε προτείνει κάτι τέτοιο ο Βιντγκεστάιν, αυτό είναι, ευθαρσώς, αυθαίρετο συμπέρασμα, αλλά από την άλλη, αφού δεν μπορεί να το εκφράσει αυτό που έχει μέσα του, τι άλλο να κάνει; Να μη σιωπά; Επειδή, άμα είναι να το εκφράσει, τότε θα το βάλει μέσα σε μια γλώσσα και αυτή θα είναι τα όρια του. 

Εκτός, αν μπορεί να το εκφράσει χωρίς να χρησιμοποιήσει γλώσσα και όρια (όπως υπονοεί ο Μπαμπ.), αλλά δεν μπορώ να φανταστώ κάποιον τρόπο.
Ίσως με μουγκρητά και άναρθρες κραυγές; Με απεγνωσμένα νοήματα; Μα κι αυτά έκφραση δεν είναι; Είδος γλώσσας δεν είναι; Και μάλιστα ακόμη πιο περιορισμένη; Μήπως με τηλεπάθεια; Με πύρινο βλέμμα; Με κάποιο μεταφυσικό τρόπο;

"Γλωσσολογική προέκταση αυτής τής ρήσης είναι ότι τα πάντα περνούν μέσα από τη γλωσσική επεξεργασία, μέσα από τον γλωσσικό κόσμο τού καθενός."
Ε, ναι, γιατί τα όρια της αντίληψής μου είναι τα όρια του κόσμου μου. Ένας άγριος που θα δει ένα αεροπλάνο στον ουρανό, θα το χαρακτηρίσει ιπτάμενο πουλί, τεράστιο κουνούπι ή ό,τι άλλο ξέρει. Μια ακτίνα λέιζερ, θα την πει δέσμη φωτιάς. Το ότι δεν ξέρει την ύπαρξη της τεχνολογίας, τον περιορίζει ώστε να ερμηνεύει και να εκφράζει τον κόσμο σύμφωνα με τα δικά του γλωσσικά δεδομένα, που βασίζονται στην ήδη υπάρχουσα ονοματολογία των φαινόμενων της φύσης που τον περιτριγυρίζουν.

Έτσι κι εμείς. Δεν μπορούμε να μιλήσουμε για κάτι που δεν ξέρουμε. Κι αν μιλήσουμε γι αυτό, πάλι σε γνωστές λεκτικές μας φόρμες θα το τοποθετήσουμε. Κι αν δεν μπορούμε να το κάνουμε με ακρίβεια, θα το πούμε  'άγνωστο',  'μη κατανοητό'... ή θα δώσουμε ένα νέο όνομα σε μια ανακάλυψη, που θα γίνει συλλογικά αποδεκτό, π.χ. σωματίδιο του Χιγκς.

Εξ άλλου, είναι γνωστό στους ανθρώπους της τέχνης, πως όσο πιο πολλά γνωρίζουμε, τόσο πιο πολλά βλέπουμε. Και αυτό δεν ισχύει μόνο στην τέχνη, αλλά γενικά στον κόσμο γύρω μας. Άλλα πράγματα βλέπει ένας ειδικός σε κάποιο θέμα κι άλλα ένας άσχετος.

Για παράδειγμα στην τέχνη, κάποιος αδαής θα δει τον ίδιο πίνακα με κάποιο γνώστη τέχνης, αλλά εκεί που ο πρώτος θα δει χρώματα και σχήματα, ο δεύτερος θα δει τεχνοτροπία, επιρροές, τρόπο επεξεργασίας, μείξη χρωμάτων, τρόπο χρήσης πινέλου κ.λπ. και όχι μόνο θα τα δει, αλλά θα έχει και τη δυνατότητα να εκφράσει με λόγια αυτό που βλέπει, επειδή ακριβώς "τα όρια της γλώσσας μου, είναι τα όρια του κόσμου μου" και της κατανόησής μου. Όπως ακριβώς και οι δεκάδες λέξεις που έχουν οι Εσκιμώοι για το χιόνι.

Θα μου πείτε, δεν εκφράζονται όλα όσα έχουμε μέσα μας. Ο άνθρωπος έχει τόσα αισθήματα που δεν μπορεί να εκφράσει, τόσα αισθητικά ερεθίσματα που δέχεται και δεν μπορεί να αποκωδικοποιήσει. Αυτά δεν είναι ένας άλλος κόσμος, πέρα από αυτόν που ορίζεται από τη γλώσσα; 
Είναι ο ίδιος κόσμος, υπαρκτός καθ όλα του, αλλά υφίσταται ως μη κατανοητός και επομένως και μη εκφράσιμος. 
(Τα όρια της αντίληψής μου -που γίνεται κατανοητή μέσω της γλώσσας- είναι τα όρια του κόσμου μου!) 

Κι αν σιωπά κανείς σ' αυτές τις περιπτώσεις, δεν το κάνει επειδή έτσι 'είναι καλύτερα' και οπωσδήποτε, όχι από αδυναμία της γλώσσας, αλλά από ανθρώπινη αδυναμία καθορισμού και συγκεκριμενοποίησης του τι συμβαίνει. Είναι ένας ακόμη ανεξερεύνητος κόσμος που αντιλαμβανόμαστε ακαθόριστα και ομιχλώδη. Αν θελήσουμε να τον κάνουμε κτήμα μας και να τον κατα-νοήσουμε για να τον εξηγήσουμε, θα πρέπει να τον βάλουμε σε οριακές λεκτικές φόρμες ακόμη και έτσι ακατάληπτο, π.χ. "έχω μια ακαθόριστη διαίσθηση". 
Αν τώρα αυτή η διαίσθηση είναι κάτι περισσότερο, αν αποδειχθεί π.χ. να είναι ένα μετρήσιμο ενεργειακό πεδίο, ή μια αχαρτογράφητη δυνατότητα του ανθρώπου, δηλαδή, αν είναι κάτι πέρα από αυτό που κατανοούμε και ξέρουμε ως γνωστό, θα πρέπει να το ανακαλύψουμε και να το αντιληφθούμε επιστημονικά, ατομικά, υποκειμενικά ή όπως μπορούμε ώστε να καταφέρουμε να το 'ορίσουμε'.

Και κανείς δεν αρνείται σε κάποιον, ότι επειδή δεν μπορεί να καταλάβει τι του γίνεται, δεν υπάρχουν τα συναισθήματά του και δεν ανήκουν στον κόσμο του, μόνο και μόνο επειδή δεν μπορεί να τα εκφράσει. Τα δεχόμαστε και υποκειμενικά και αντικειμενικά. (όρα μεγαλειώδες συμπέρασμα του Μπαμπ. από τη ρήση του Βιντγκεστάιν: "Ό,τι άλλο έχω μέσα μου και δεν μπορώ να το εκφράσω, αντικειμενικά δεν μπορεί να υπάρξει..."
Μόλις θελήσει να τα καταλάβει και να τα εκφράσει, να τα συμπεριλάβει δηλαδή μέσα στην κατανόησή του, αυτόματα θα μπουν στα όρια της υποκειμενικής του γλώσσας για να πάρουν συγκεκριμένη νοητική μορφή.

"Αυτά, για να θυμόμαστε και να κατανοήσουμε την πραγματική σχέση τής φιλοσοφίας με τη γλώσσα."

Θα παρέπεμπα τον κύριο Μπαμπινιώτη να διαβάσει κι αυτήν την παλιότερη ανάρτησή μου, μήπως και καταλάβει καλύτερα τι εννοούσε με μια τέτοια ρήση ο φιλόσοφος: Το _______ σε λέξεις...

Κι εδώ για τον Λογοκεντρισμό.

Έχετε ακούσει για την Συναισθησία; 
Από τη ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ πληροφορούμαστε:

[[[Συναισθησία ονομάζεται η νευρολογική ανάμιξη των αισθήσεων.
Ένας άνθρωπος που χαρακτηρίζεται από συναισθησία (συναισθητικός) είναι δυνατό, για παράδειγμα, να «ακούει» τις οσμές, να «βλέπει» τους ήχους και να «μυρίζει» τους ήχους. Το συχνότερο είδος συναισθησίας είναι το να βλέπει κάποιος ήχους και το να συνδυάζει αυτόματα αριθμούς με συγκεκριμένα χρώματα.]]]

Παλιότερα, το 2006, είχα γράψει σε μια άλλη Ανάρτησή μου:

[[[Στις πρώτες λέξεις τραβήχτηκε πίσω. Όχι, δεν ήταν αυτό, δεν εννοούσε αυτό. Κατάλαβε ότι ήταν φυλακισμένος. Όλα με λέξεις έπρεπε να ειπωθούν. Με λέξεις...

Αναστέναξε. Στο όνειρο ήταν αλλιώς. Είχαν μπερδευτεί οι αισθήσεις. Ήταν κάτι απ' τη χαρά του γαλάζιου, με την άνεση της πεδιάδας καθώς έκλεινε πίσω του ο τοίχος, μαζί με την γνώση του αύριο, με το σώμα του κλαδιού στο τσάκισμα...

Λέξεις, λέξεις… μόνο λέξεις… συνδεδεμένες με αλληλουχίες σκέψεων, συνειρμών, συνδυασμών, βιωμάτων, φαντασίας για να καταλήξουμε στην εικόνα.
Γι αυτό δεν θυμόμαστε αρκετά όνειρα. Γιατί απλώς είναι ανείπωτα.

Είναι ένας άλλος κόσμος μπερδεμένος, χωρίς λογική αλληλουχία, χωρίς τη γνωστή τακτοποίηση της πραγματικότητας γύρω μας.

Πώς θα εξηγούσε τώρα τι είδε; Κι αν τα κατάφερνε, τι θα καταλάβαινε ο άλλος έτσι που τον κοιτούσε απορημένα σαν τρελό; Μόνο την αίσθηση του κινδύνου έπρεπε να του μεταδώσει.........]]]

Κι έρχομαι στο ερώτημα: 
Γιατί δε θυμόμαστε πολλές φορές τα όνειρά μας; 

Μόνο και μόνο επειδή τα ξεχάσαμε ή μήπως και για άλλους λόγους;
Μήπως επειδή τα βλέπουμε σε μια γλώσσα που δεν μπορούμε να κατανοήσουμε στον ξύπνο μας;  
Μου έχει τύχει, πολλές φορές, στο μεταίχμιο ύπνου-ξύπνου να βλέπω τέτοια όνειρα και να τα καταλαβαίνω στο έπακρο, αλλά όταν πάω να τα εξηγήσω -με τους όρους της σκέψης και της γλώσσας- να μου φαίνονται ασύνδετα και ακατανόητα. Γιατί;  

Μήπως επειδή η γλώσσα των ονείρων είναι μπλεγμένη όπως στη συναισθησία; Κι αυτό που μου φαίνεται λογικό και νοήμον στο όνειρό και μου γεννά διάφορα συναισθήματα και αντιδράσεις, να εξαφανίζεται στα νοήματα της οριακής 'γλώσσας' με την οποία λειτουργεί η σκέψη και η λογική μας;

Η καταγραφή της σκέψης μας, η λογική μας έχουν όρια. Μέσα σ' αυτά σκεπτόμαστε.
Το όνειρο όχι, μπορεί και τα ξεπερνάει.
Ίσως το όνειρο να μας μιλάει με κάποια άλλη μεταγλώσσα που καταλαβαίνει όχι ο νους και η ενσυνείδητη αποκωδικοποίηση, αλλά το ασυνείδητο-δέκτης.

Κάτι όπως οι παραβολές, που είναι φτιαγμένες έτσι ώστε τα νοήματά τους να υπερπηδούν τον έλεγχο, τον υποκειμενισμό και την προκατάληψη του συνειδητού και να μιλούν απ' ευθείας στο υποσυνείδητο. Μόνο που αυτές είναι σε κατανοητή γλώσσα από το συνειδητό.

"Σκοπός όλων των ιερών γραφών είναι να μεταδώσουν υψηλότερα νοήματα και υψηλότερη γνώση, ξεκινώντας από την ορολογία της συνηθισμένης γνώσης.
Σκοπός των παραβολών είναι να μεταδώσουν στον άνθρωπο ένα υψηλότερο νόημα, με την ορολογία ενός κατώτερου νοήματος.
Βασικά η κατανόηση του ανθρώπου κινείται στο καθορισμένο, φυσικό, υλικό επίπεδό του.
Αλλά η παραβολή περιέχει νοήματα που ξεπερνούν το κυριολεκτικό ή φυσικό επίπεδο."
(Μορίς Νικόλ)

Τις προάλλες μου 'ρθε στο νου η κατανόηση της δομής μιας άλλης γλώσσας που ανήκει σε έναν πιο προηγμένο 'κόσμο'. Μια γλώσσας πιο πολύπλοκης από τη δική μας. Μιας εξελιγμένης γλώσσας που χρησιμοποιεί ταυτόχρονα πολλά επίπεδα. Πολύ περισσότερα από όσα μπορούμε να κατανοήσουμε απ' αυτό το έλλογο στάδιο στο οποίο βρισκόμαστε.

Μια γλώσσα που, αν προσπαθούσα να εξηγήσω με όρους και λέξεις της δικής μας, θα έλεγα ότι χρησιμοποιεί ταυτόχρονα πολλά επίπεδα με διαφορετικές έννοιες, διαφορετικές εικόνες, διαφορετικές λέξεις, όλα μαζί σε ένα την ίδια στιγμή, για να εκδηλωθεί. Αντικειμενικά αδύνατον να κατανοηθεί από την ανθρώπινη λογική και τον τρόπο σκέψης μας.

Ο τρόπος που σκεφτόμαστε και επικοινωνούμε μοιάζει πρωτόγονος, απλοϊκός και γραμμικός μπροστά της κι αυτή πολυδιάστατη και πολυεπίπεδη.

Ίσως τα όνειρα να είναι μερικός ή ολικός δέκτης και εκφραστής της. Ίσως. Ούτε έχω κάποιες σχετικές γνώσεις κι ούτε μπορώ να ξέρω και να πω με σιγουριά.
Μπορώ να πω μόνο ότι κατάλαβα πως υπάρχει και κατανόησα σχηματικά (στα μέτρα μου και στα όριά μου) ποια περίπου είναι η δομή της σε σχέση με τη δική μας...