Συναίσθημα

Young couple by Emil Nolde

Έχει πολύ καιρό που με προβληματίζει η ύπαρξη του συναισθήματος.

Στην αρχή σκέφτηκα πως θα 'ναι ή 'άνωθεν' μέριμνα για τις επιταγές της διαιώνισης του είδους μας.
Για να ζευγαρώνει τους ανθρώπους, να τους ανα-τρέφει (μέσω του μητρικού φίλτρου) και να τους αγελαιοποιεί σε κοινωνικές ομάδες δυναμώνοντάς τους στις εξωτερικές αντιξοότητες (φυσικών φαινομένων ή ανταγωνιστικά με άλλες ομάδες ή φυλές) ώστε να καταφέρνουν να συνεχίζουν να επιβιώνουν.

Γιατί, αν θυμάμαι καλά, όπως είπε και ο Αριστοτέλης "ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ον" και χωρίς συναίσθημα, μετά από την κάλυψη των φυσικών αναγκών του -μέσω των απαραίτητων κοινωνικών ανταλλαγών- θα έρεπε προς την μοναχοποίηση.

"Μόνο λοιπόν όταν μπορέσουμε να συλλάβουμε την ιστορία σαν πολυκύμαντη κίνηση κόσμων ολόκληρων, όπως είναι ο κάθε άνθρωπος, σαν πολυκύμαντη κίνηση από γαλαξίες ανθρώπινων ιστοριών, μόνο όταν θα μπορέσουμε να καταξιώσουμε στη συνείδησή μας το άτομο ως τον πρωτογενή παράγοντα του πολιτισμού, που η ενότητά του με τους άλλους ανθρώπους επιτρέπει την παραγωγή και την εξέλιξη του, τότε ίσως θα μπορέσουμε να αναγνώσουμε τη σκοπιμότητα και την αναγκαιότητα του ιστορικού γεγονότος, των επιλογών και των ιδεολογιών..."
Χρόνης Μίσσιος-‘’Χαμογέλα ρε, τι σου ζητάνε’’

Whirlwind (1906) by Filipp Malyavin

Κάποια στιγμή το παρομοίασα με έναν πίνακα.
Το σώμα μας, η λογική μας, είναι το καβαλέτο, τα πινέλα, τα σύνεργα γενικά, αλλά το συναίσθημα είναι το χρώμα.
Το συναίσθημα είναι αυτό που μας δίνει ζωντάνια, πάθος, ορμή ζωής.

"Γιατί τι είναι ο άνθρωπος χωρίς τα πάθη; Χωρίς τα πάθη του ο άνθρωπος είναι δρομέας κουτσοπόδης και δισκοβόλος κουλός. Είναι Κικέρωνας με κομμένη γλώσσα, ναυτικός χωρίς τη θάλασσα, ένας επιβήτορας ευνουχισμένος.
Τα πάθη μας ξεσηκώνουν το μεγαλουργό βούρλισμα της δημιουργίας. Και κάνουν την κούκλα γυναίκα, και το γεφύρι πέρασμα, και τον καλόγερο Παπαφλέσσα." όπως έγραψε και ο Λιαντίνης.

Minerva by Auguste Rodin

Το συναίσθημα είναι αυτό που μας βοηθάει να πετάξουμε από πάνω μας τα περιττά επίκτητα επιχρίσματα της εγωιστικής ανάγκης για επιβίωση και να φτάσουμε βαθειά στην ψυχή μας.
Μέσω του συναισθήματος, μάς φτάνουν στην έκσταση διάφορες θρησκευτικές τελετουργίες. Από τις Μαινάδες και τις Βακχίδες μέχρι τους αναστενάρηδες και τους Δερβίσηδες.
Το συναίσθημα είναι αυτό που μας παίρνει ανθρώπους και μας επιστρέφει ήρωες.
Που μας βγάζει από τα γνωστά μας όρια και ενεργοποιεί το κρυμμένο εν δυνάμει μας.
Που μας εξαγνίζει και μας οδηγεί στην κάθαρση μέσω της αγάπης.
Που μας ανυψώνει και κάνει λεπτεπίλεπτη και διάφανη την υφή της ύπαρξής μας.


"...Και ότι βακχεύειν δε σημαίνει «γλεντώ», αλλά «αποκτώ μια ιδιαίτερη θρησκευτική εμπειρία» —την εμπειρία της κοινωνίας με το Θεό, που μεταμορφώνει τον άνθρωπο σε βάκχο ή βάκχη"

Dance around the golden calf by Emil Nolde (1867-1956)

Σ' αυτή την εμπειρία οι αρχαίοι Έλληνες, όπως και πολλοί άλλοι λαοί, πίστευαν ότι το κρασί πολλές φορές βοηθάει. Η μέθη, καθώς παρατήρησε ο William James, “διαστέλλει, ενώνει και καταφάσκει: οδηγεί τον πιστό της από την ψυχρή περιφέρεια των πραγμάτων στο ακτινοβόλο τους επίκεντρο· τον κάνει για μιά στιγμή ένα με την αλήθεια”. 
Έτσι το κρασί αποκτά θρησκευτική αξία: αυτός που πίνει γίνεται ένθεος —έχει πιει τη θεότητα. Αλλά το κρασί δεν ήταν το μόνο ούτε το πιο σημαντικό μέσο κοινωνίας.Σε πολλές κοινωνίες, ίσως σε όλες τις κοινωνίες, υπάρχουν άνθρωποι στους οποίους “οι τελετουργικοί χοροί προκαλούν μια θρησκευτική εμπειρία που φαίνεται πιο ικανοποιητική και πιο πειστική από οποιαδήποτε άλλη... 

Τα γνωστότερα παραδείγματα είναι οι Μωαμεθανοί δερβίσηδες, οι Αμερικανοί Shakers (“Τρέμοντες”), οι Ιουδαίοι Χασιντίμ και οι Σαμάν της Σιβηρίας… Συχνά ο χορός οδηγεί το χορευτή στην αίσθηση ότι κατέχεται από μια ξένη προσωπικότητα. Τέτοιοι χοροί είναι εξαιρετικά μεταδοτικοί και εύκολα γίνονται μια ισχυρή έμμονη ιδέα που κυριεύει ακόμα και σκεπτικιστές χωρίς τη συγκατάθεση του συνειδητού …έτσι αναπτύχθηκαν οι εποχιακές “θεραπείες” αρρώστων με τη μουσική και τον εκστατικό χορό, που σε ορισμένα μέρη αποκρυσταλλώνονταν σε ετήσια πανηγύρια."
(Εισαγωγή στις Βάκχες, Ε. R. Dodds-Μετ. Λίνας Κασδαγλη)

Grace Hartigan by AckermanGoldsmith (1994)

Στις περισσότερες σημερινές λατρευτικές τελετές η ιερή μέθη έχει αντικατασταθεί από την συνοδεία ψαλμωδίας ή μουσικής που καταστέλλει τη σκέψη και διεγείρει περισσότερο το συναίσθημα, μέχρι την κορύφωση της έκστασης, όπου εκμηδενίζεται κάθε λογική και το συναίσθημα γίνεται το όχημα που οδηγεί στα υπερβατικά μονοπάτια.

Όμως το ίδιο όχημα, χωρίς το φρένο και το χαλινάρι της λογικής, μπορεί να μας μεταφέρει και σε άλλου είδους εμπειρίες.
Αντί για την ανοδική υπερβατική πορεία, στα χέρια ενός ανθρώπου -μη καθοδηγούμενου από ανώτερο ή "ιερό σκοπό"- η άλογη κατανάλωση συναισθήματος καταντάει κτηνώδης, τραβώντας τον φορέα της προς τα κατώτερα επίπεδα της εξελικτικής πορείας, πίσω σε ζωώδη αρχέγονα ένστικτα.

Αν παρατηρήσουμε νηφάλιοι ώστε να είμαστε αρκετά αντικειμενικοί και όχι συναισθηματικά φορτισμένοι (από κάποιου είδους "ντέρτι" που υποδαυλίζεται από τα λόγια των καψούρικων τραγουδιών), μια νυχτερινή πίστα γεμάτη από ανθρώπους που χορεύουν, θα δούμε μια ανάγκη για υπερκατανάλωση συναισθήματος μέσα από την δικαιολογία της μέθης.
Αν εξαιρέσουμε αυτούς κι αυτές που λικνίζονται για άλλους λόγους (όπως επίδειξη σώματος ή χορευτικής ικανότητας, σεξουαλική πρόκληση, κέφι με το ζόρι), ξεχωρίζουν κάποιοι που έχουν βουτήξει στην κυριολεξία στο συναίσθημα, έχουν απομονωθεί από τον περίγυρο και χορεύουν εκφράζοντας αυτό το υπερσυναίσθημα-παράπονο-νταλκά που έχουν αφήσει να τους κυριεύσει.

Candle dancers by Emil Nolde

Μέσα από την επίφαση της μέθης ψάχνουμε δικαιολογίες για να υπερκαταναλωθούμε μέσα στο συναίσθημα, να εκφραστούμε εκτός ορίων και να εκφράσουμε μέσω του σώματός μας αυτά που συνήθως δεν μας επιτρέπει η λογική.

Το συναίσθημα, γίνεται το καταφύγιο για να ξεφύγουμε παραπονιάρικα από την πραγματικότητα, τις ευθύνες και την αντιμετώπισή τους που επιβάλλει η λογική.
Κρυβόμαστε πίσω από διάφορες συναισθηματικές φορτίσεις και κυρίως κάτω από αυτές, αφήνοντάς τες να μας σκεπάζουν σαν πουπουλένιο πάπλωμα αδράνειας.
Αφηνόμαστε να μένουμε για καιρό κολλημένοι μόνο σ' αυτές, αποφεύγοντας να κοιτάξουμε κατάματα την αλήθεια και να κάνουμε ένα βήμα πιο πέρα.

Το συναίσθημα γίνεται το βολικό κλαψούρισμα και οικτίρισμα του εαυτού μας.
Γίνεται το πένθος για να αποφύγουμε το βένθος.
Γίνεται το αποτέλεσμα για να μην ψάξουμε την αιτία.
Γίνεται το -δήθεν επίπονο, αλλά στην ουσία ασφαλές- τέλμα για να μένουμε στην επιφάνεια των πραγμάτων, αποφεύγοντας την εκ βαθέων ανάλυσή τους, εθελοτυφλώντας στα όσα μη επιθυμητά μπορεί μια τέτοια ανάλυση να μας αποκαλύψει.

Και ως συνήθως: "οι άλλοι φταίνε κυρίως γι' αυτό!", ή "η άτιμη η ζωή που μας τα 'φερε έτσι στραβά".
Εμείς απλώς οι καημένοι, ως "ευαίσθητοι αποδέκτες", αφηνόμαστε να κλαψουρίζουμε (συνήθως σε φιλικούς ώμους ή στον Θεό με παράπονο για τον άδικο τούτο κόσμο) και να βιώνουμε με οδύνη τα αποτελέσματα, ανήμποροι να δράσουμε δυναμικά για να ξεφύγουμε.

Self portrait, 1912 by .Emil Nolde

-Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα.
Τι νόμους πια θα κάμουν οι Συγκλητικοί;
Οι βάρβαροι σαν έλθουν θα νομοθετήσουν.
................. ....................................
Και τώρα τι θα γενούμε χωρίς βαρβάρους;
Οι άνθρωποι αυτοί ήσαν μια κάποια λύσις.
(Κ. Καβάφης)

Ευλογημένο να ‘ναι το Εμπόδιο

και τρισευλογημένο.

Δέντρο ισκιερής δικαιολογίας

ότι δεν φταίμ’ εμείς,

να βρίσκει δροσερήν αθώωση

ο λιποτάκτης Χειρισμός,

να κολατσίζει με το πάσο της

το μεροκαματιάρικο άλλοθί της

η Αλλοτρίωσή μας.

("Έμμεση Αδράνεια"-Δημουλά Κική)

"Σπουδαίοι είναι οι άνθρωποι που έχουν υποφέρει, γενναίοι είναι οι άνθρωποι που δέχονται να υποφέρουν, αλλά ανώτεροι είναι εκείνοι που δε σημαδεύονται απ' αυτό. Εκείνοι που έχουν χαράξει πορεία να διευρύνουν τον εαυτό τους και το μυαλό τους και δε χρειάζονται άλλοθι ούτε οίκτο ούτε καν λίγη συμπάθεια."
(Εύα Ομηρόλη)

"Η δράση υποκαθιστά τα δάκρυα" 

(Α. Γκράμσι)

Paarden, langs de zee galopperend - Giorgio de Chirico

Λογική και Συναίσθημα.
Η πάλη των δύο αλόγων του Σωκράτη που γράφει ο Πλάτωνας στον Φαίδρο:

Το ένα, που 'ναι της μοίρας της καλής, έχει όρθιο το παράστημα, είναι καλοδεμένο στην άρθρωση, έχει τον αυχένα ψηλά… Είναι φιλότιμο και με φρονιμάδα και με αιδώ, και αγαπά τη γνώμη την αληθινή.
Το άλλο είναι ένας σωρός από κρέατα, στραβόκορμο και παχύσαρκο… Είναι ακόλαστο και αλαζονικό, με αυτιά τριχωτά και βαράκουα.

Η πλατιά κίνηση των ψυχών γράφει το χορό της πέστροφας στα νερά.
Άλλοτε φέρνει την αντίσταση με τη χαρά της νίκης, άλλοτε στο παράδομα με την αγωνία της μάχης.
Προσέχετε την σύνδεση του ευγενικού με το χυδαίο στην παντοδύναμη Αρχή της πραγματικότητας…
Λιαντίνης

---------------

Ας κάνω και μια μεγάλη παρένθεση, προεκτεινόμενη στον τομέα της ψυχολογίας.


Στην ουσία δεν είναι μόνο αυτά τα δύο. Η λογική και το συναίσθημα.
Όπως έδειξε η εμπειρική παρατήρηση, αποκτούμε πείρα των φαινομένων με τέσσερις κύριους τρόπους.
Πριν από αιώνες, ο Πλάτωνας στην "Πολιτεία" παρατήρησε αυτόν τον τετραπλό χαρακτήρα της λειτουργίας μας.
Οι διάφοροι μεταφραστές του δυσκολεύτηκαν πολύ να βρουν λέξεις αντίστοιχες μ' αυτές που χρησιμοποίησε.
"Τέσσερις λειτουργίες της ψυχής: Νοημοσύνη, απόδειξη, γνώμη, φαντασία" -Σπενς,
"Τέσσερις νοητικές καταστάσεις: καθαρή λογική, κατανόηση, πίστη, εικασία" -Ντέϊβιντ & Βόαν.
"Λογική, κατανόηση, πεποίθηση και αντίληψη των σκιών" -ΤΖόουσετ.


Ο Γιούγκ έδωσε ειδικά ονόματα:
Την ικανότητα να βλέπει κανείς πώς συσχετίζονται τα πράγματα λογικά (νοημοσύνη, λογική, καθαρή λογική-σύμφωνα με τους μεταφραστές του Πλάτωνα) την ονόμασε "λειτουργία της σκέψης".
 

Pictograph by Adolph Gottlieb

Την άμεση αντίληψη των φαινομένων με τα αισθητήρια όργανα (απόδειξη, κατανόηση) την ονόμασε "λειτουργία των αισθήσεων".
 
Την ικανότητα να κάνει κάποιος ακριβείς και συνεκτικές αξιολογήσεις, την ονόμασε "λειτουργία του συναισθήματος" (γνώμη, πίστη, πεποίθηση).
 
Την ικανότητα να βλέπει κανείς πέρα από τα γεγονότα, να συλλαμβάνει το μη απτό σε μία κατάσταση (φαντασία, εικασία, αντίληψη των σκιών), την ονόμασε "λειτουργία της διαίσθησης".
Εκτός λοιπόν από τη λογική της σκέψης και το συναίσθημα, έχουμε την αίσθηση και την διαίσθηση.



Η σκέψη είναι το αντίθετο του συναισθήματος, και η αίσθηση (λειτουργία της λήψης του οριζόμενου ως πραγματικού) είναι το αντίθετο της διαίσθησης.

Ο Γιούγκ ανακάλυψε ότι οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν αρκετά ανεπτυγμένη μία από τις τέσσερις λειτουργίες. Μια γειτονική της είναι μέτρια ανεπτυγμένη και οι υπόλοιπες δύο υποτυπώδεις. Αυτό είχε μεγάλη σημασία στην κατανόηση του τρόπου συμπεριφοράς των ανθρώπων.
Μετά διαχώρισε τους τρόπους αυτούς σε εσωστρεφείς και εξωστρεφείς κι έτσι κατέληξε σε οχτώ τύπους λειτουργίας μας. Βάσει αυτών έβρισκε τον ψυχολογικό τύπο του κάθε ατόμου και ανέλυε την προσωπικότητά του.




Συμπερασματικά, λοιπόν, νομίζω ότι το συναίσθημα, εκτός από μέσον έκφρασης, είναι ένα ισχυρότατο μέσον αντίληψης χρήσιμο για την εξέλιξή μας και η αξία του βρίσκεται στον τρόπο που το ελέγχει και το χρησιμοποιεί κάποιος (αφήνεται τελείως σ' αυτό ή το χαλιναγωγεί -περισσότερο ή λιγότερο- ανάλογα με την εκάστοτε περίπτωση).
.