Περί Κωμικού

Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί αρκετές απόψεις γύρω από το κωμικό και το γέλιο.

Ο Ανρί Μπεργκσόν (Bergson, 1998:119) τοποθετεί το κωμικό ανάμεσα στη ζωή και την τέχνη. Θεωρεί το γέλιο ως επανορθωτικό λειτούργημα της αλυγισίας, η οποία αντιτάσσεται στο νόμο της κινητικότητας και της ανανέωσης της ζωής. Σημειώνει, επίσης, ότι απαραίτητο στοιχείο για την πρόκληση του γέλιου είναι η επιθετικότητα (Κανατσούλη, 2000:4) και η συναισθηματική αμεριμνησία ή «αναισθησία της καρδιάς», που συνυπάρχει, κατά κανόνα με το γέλιο. Τα στοιχεία που συνθέτουν το κωμικό είναι η αδεξιότητα, η αμηχανία, ο αυτοματισμός, η μηχανική αλυγισία, η επανάληψη κινήσεων, η κιβδηλεία της πραγματικότητας από τη φαντασία καθώς και τα μειονεκτήματα που απευθύνονται στη σκέψη.

Ο Αλέξανδρος Μπαιν ορίζει το κωμικό ως εξευτελισμό. «Το κωμικό γεννιέται, όταν ένα πράγμα, που άλλοτε το σεβόμασταν, τώρα μας το παρουσιάζουν ως μέτριο και ταπεινό» (Κανατσούλη, 1993:104)

Ο Νίτσε, Γερμανός φιλόσοφος του 19ου αιώνα, γράφει για τη γένεση του γέλιου: «...Όταν κανείς στοχαστεί ότι ο άνθρωπος επί εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια ήταν ένα ζώο που ζούσε κάτω από το φόβο, και ότι κάθε αιφνίδιο, απροσδόκητο σήμαινε γι’ αυτόν να είναι έτοιμος για πάλη, έτοιμος για θάνατο...δεν είναι να απορεί ότι σε κάθε αιφνίδιο, απροσδόκητο στο λόγο και την πράξη, όταν παρουσιάζεται απότομα χωρίς κίνδυνο και ζημιά, ο άνθρωπος ανακουφίζεται και μεταπίπτει στο αντίθετο του φόβου: το συμμαζεμένο ον, που τρέμει από φόβο, ορθώνεται γρήγορα και ξεδιαλύεται απλόχωρα- ο άνθρωπος γελάει...» (Ματακιάς, 1993:356).

Ο Τζιάνι Ροντάρι, διαποτισμένος από τις φιλοσοφίες των σουρεαλιστών, διαφεντεύεται ότι, «το γέλιο είναι το καλύτερο όπλο για να αποτινάξουμε τον ζυγό της υποκρισίας. Μαστιγώνοντας τις συμβατικότητες, υπογραμμίζοντας το γελοίο, επαναστατούμε κατά της υπάρχουσας στάσης των πραγμάτων. Έτσι το χιούμορ γίνεται ηθική στάση, στάση ζωής» (Κανατσούλη, 1993:71).

Ήδη από την αρχαιότητα, ο Πλάτωνας είχε ορίσει το κωμικό ως αυτάρεσκο αίσθημα ανωτερότητας, το οποίο νιώθουμε αποκλειστικά εμείς οι άνθρωποι. Σχεδόν πάντα γελάμε με κωμικοτραγικές καταστάσεις, όπως το πέσιμο, το γλίστρημα ή κάποια άλλα αστεία ατυχήματα κάποιων ανθρώπων και επειδή θεωρούμε τον εαυτό μας πιο έξυπνο μας διασκεδάζουν οι ατυχίες των συνανθρώπων μας.

Ο Ραφαηλίδης γράφει για τη σχέση κωμικού-τραγικού, «Άλλωστε δεν υπάρχουν όρια ανάμεσα στο κωμικό και το τραγικό. Τα όρια τα εφεύραν οι φιλόλογοι για λόγους μεθοδολογικούς και μόνο. Σε μια διαλεκτική αντίληψη του κόσμου (και της τέχνης) το κωμικό κυοφορείται μέσα στο τραγικό και το τραγικό μέσα στο κωμικό. Το δάκρυ και το γέλιο είναι οι δυο όψεις του ίδιου νομίσματος. Τόσο, που θα μπορούσε να παραφράσει κανείς το γνωστό ρητό και να πει, «κλαίει ο μωρός καν τι μη θλιβερόν η». Κι αυτοί που κλαίνε αναίτια είναι πιο μωροί απ’ αυτούς που γελούν αναίτια. Διότι αυτοί που γελούν αναίτια είναι μόνο βλάκες. Ενώ αυτοί που κλαίνε αναίτια είναι και βλάκες και ψυχοπαθείς. Και, βέβαια, το ένα κακό είναι προτιμότερο απ’ τα δύο...» (Ματακιάς, 1993:357).

Ακόμη, σε αφιέρωμα στον περιοδικό τύπο, υπάρχει η εξής αναφορά για το χιούμορ «Το χιούμορ είναι κωμικό με ακατάσχετη τάση προς το τραγικό ή το αντίστροφο» (Ραφαηλίδης, 1985:17).

Ο Φρόιντ πίστευε ότι με το χιούμορ αποφεύγουμε τα εμπόδια που επιβάλλονται από τον «πολιτιστικό λογοκριτή». Με το γέλιο μετατρέπεται η επαναστατική μας συνείδηση σε επαναστατική πρακτική (Κανατσούλη, 1993:24).

Στο δοκίμιό του περί γέλιου ο Charles Baudelaire παραθέτει μια συγκροτημένη άποψη, ανάγοντάς το στην ευρύτερη σφαίρα του κωμικού. Το σύνηθες γέλιο είναι διαβολικής καταγωγής, σημαδεμένο από το κακό, σημείο της πτώσης από την παραδείσια μακαριότητα. Ο άνθρωπος, πεπεισμένος για την ανωτερότητά του έναντι του άλλου, επιχαίρει για τις αδυναμίες του συνανθρώπου του, δαγκώνει και τιμωρεί με το γέλιο του. Διακρίνει το σύνηθες, διττό, κωμικό, και το απόλυτο, ενιαίο και αθώο κωμικό της υψηλής αισθητικής. Στο εκδικητικό, μοχθηρό και σατανικό γέλιο αντιπαρατίθεται το ποιητικό γέλιο, το σεραφικό μειδίαμα της αθωότητας (Baudelaire, 2000,οπισθόφ.).

Σύμφωνα με τον Goleman η θεώρηση των πραγμάτων από διαφορετική σκοπιά, κάτι που αναφέρεται σαν «γνωσιακή αναπαλαίωση», αποτελεί ένα ισχυρό αντίδοτο στην κατάθλιψη, και το χιούμορ είναι αυτό ακριβώς, η θεώρηση των πραγμάτων από διαφορετική σκοπιά. Το γέλιο, ως αποτέλεσμα του αστείου, διαφέρει ως προς την ένταση και τη διάρκεια του, είναι αυθόρμητο και συχνά δημιουργείται από τις σκέψεις που κάνει ο άνθρωπος.

Όπως λοιπόν ο καθένας μας αντιλαμβάνεται διαφορετικά την πραγματικότητα, ακριβώς το ίδιο ισχύει και για την κωμικότητα.

Πέρα όμως από τις αντιδράσεις του κάθε υποκειμένου, κάποιες καταστάσεις μας κάνουν να γελάμε περισσότερο από κάποιες άλλες επειδή διαθέτουν κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά.

Το χιούμορ βασίζεται και εμπεριέχει το στοιχείο της έκπληξης. Για να δημιουργηθεί η έκπληξη, πρέπει να υπάρχει πρωτοτυπία και να αποφεύγονται οι στερεότυπες και κοινές σκέψεις. Έτσι εξηγείται γιατί μας διασκεδάζουν περισσότερο τα απρόβλεπτα και τα αυθόρμητα κωμικά επεισόδια παρά οι προσχεδιασμένες κωμικές καταστάσεις.

.

Crying King, by Skyler Chen

Μέσα στον εγκέφαλό μας υπάρχει μια νοητική δομή η οποία αποτελεί τη σύνθεση όλων των προηγούμενων εμπειριών μας.
Όταν οι πληροφορίες που φτάνουν σ' εμάς δε συμφωνούν μ' αυτό το νοητικό πρότυπο, τότε τις αντιλαμβανόμαστε ως ανακολουθία.
Όταν κάτι δηλαδή που διαβάζουμε ή βλέπουμε είναι παράδοξο ή όταν μια φαινομενικά ανόητη απάντηση κρύβει επιδέξια ένα διπλό βαθύτερο νόημα μας προκαλείται γέλιο.
Το θεμελιώδες αυτό χαρακτηριστικό της αντιφατικότητας και της ανακολουθίας το είχε εντοπίσει ο Aριστοτέλης ήδη από την αρχαιότητα.

(Κ. Μαστροθανάσης, Π. Καπλάνη 2006)

Και ένα σχετικό υπερρεαλιστικό ποίημα του Π. Ελιάρ:

Είδηση

Η τελευταία του νύχτα
ήταν η πιο μικρή της ζωής του
Η ιδέα πως υπήρχε ακομη
φλόγιζε το αίμα στους καρπούς του
Το βάρος του κορμιού του τον αηδίαζε
Η δύναμή του τον έκανε να στενάζει
Αυτό ήταν όλο κι όλο στο βάθος
εκείνης της φρίκης
Σαν πάτησε τα γέλια
Δεν είχε ένα σύντροφο
Μα εκατομμύρια και εκατομμύρια
για να τον εκδικηθούν - το ήξερε
Και η μέρα ξύπνησε για κείνον.

(μετάφραση: Γ. Καραβασίλη).